Na primeira parte desta biografía repasamos as contribucións máis importantes de John Locke en diversas áreas: filosofía, economía, etc., centrándonos na súa filosofía política e, particularmente, nas ideas ó respecto expostas na súa obra Carta sobre a tolerancia e na primeira parte dos Dous tratados sobre o goberno civil, onde critica as ideas de Robert Filmer. Neste artigo analizaremos as contribucións á filosofía política que plasmou na segunda parte de devandita obra, titulada “Un ensaio sobre a verdadeira orixe, alcance e fin do goberno civil”. Nestas reflexións, Locke critica o absolutismo dominante na época, defendido por autores como o citado Robert Filmer ou Thomas Hobbes. Deste xeito, propón que un goberno só pode considerarse lexítimo si nace dun acto voluntario, e establece moitos límites para ese poder, de tal xeito que, si son sobrepasados, é lexítima a resistencia ao mesmo. Tamén defende a inviolabilidade da propiedade privada e a liberdade individual fronte aos abusos de poder do estado constituíndose en fundador da tradición liberal.
No primeiro capítulo da citada obra fai un breve repaso das conclusións ás que chegou na primeira parte do libro. O segundo capítulo dedícao a abordar o estado de natureza, isto é, como se comportaría o ser humano en ausencia total de goberno. No mesmo ofrécenos unha visión contraposta á de Hobbes. Recordemos que este autor describe o estado de natureza como unha guerra de todos contra todos onde a vida era pobre, brutal e breve. En contraposición a esta visión, Locke debúxanos un panorama totalmente distinto. En tal estado non habería caos, posto que existe unha lei natural que o rexe, e esta lei pode ser aprendida mediante a razón.
Máis aínda que este sexa un estado de liberdade, non é, con todo, un estado de licenza. Pois aínda que, nun estado así, o home ten unha incontrolable liberdade de dispoñer da súa propia persoa ou das súas posesións, non ten, con todo, a liberdade de destruírse a si mesmo, nin tampouco a ningunha criatura da súa posición, excepto no caso de que iso sexa requirido por un fin máis nobre que o da súa simple preservación. O estado de natureza ten unha lei de natureza que o goberna e que obriga a todos; e a razón que é esa lei, ensina a toda a humanidade que queira consultala que sendo todos os homes iguais e independentes, ningún debe danar a outro no que incumbe á súa vida, saúde, liberdade ou posesións.[i]
É notable que sexa capaz de imaxinar unha situación na que non existe ningún ente centralizado dirixindo a vida das persoas, e que un pobo pode permanecer en devandito estado, aínda que non sexa o máis habitual, é dicir, non ten por que ser necesariamente algo transitorio, ofrecéndonos un enfoque totalmente descentralizado e lexítimo da lei.
E para que todos os homes se absteñan de invadir os dereitos dos outros e de danarse mutuamente, e sexa observada esa lei da natureza que mira pola paz e a preservación de toda a humanidade, os medios para poñer en práctica esa lei fóronlles dados a todos os homes, de tal modo que cada un ten o dereito de castigar aos transgresores de devandita lei na medida en que esta sexa violada.[ii]
Ademais, establécese unha relación de proporcionalidade entre o delito ou falta cometido e o castigo correspondente.
Pero non se trata dun poder absoluto ou arbitrario que permita a un home, cando un criminal caeu nas súas mans, facer con el o que veña ditado polo acalorado apaixonamento ou a ilimitada extravagancia da súa propia vontade, senón unicamente castigalo segundo os ditados da serena razón e da conciencia, asignándolle penas que sexan proporcionais á transgresión e que sirvan para que o criminal repare o dano que fixo e se absteña de recaer na súa ofensa.[iii]
Locke tamén responde ás posibles críticas das súas ideas, ao sinalar a incoherencia de definir, por unha banda, a todos os homes como bestas egoístas e, ao mesmo tempo, utilizar isto como xustificante para impoñer un goberno, sen caer na conta de que os gobernantes terán tamén todas esas características negativas.
Concedo sen reservas que o Goberno Civil ten que ser o remedio contra as inconveniencias que leva consigo o estado de natureza, as cales deben ser, certamente, moitas cando aos homes déixaselles ser xuíces da súa propia causa. Pois non é fácil imaxinar que quen foi tan inxusto como para cometer unha inxuria contra o seu próximo sexa ao mesmo tempo tan xusto como para castigarse a si mesmo por iso. Pero quero que quen me faga esta obxección recorde que os monarcas absolutos son tamén simples homes; e si o Goberno ten que ser o remedio deses males que se seguen necesariamente de que os homes sexan xuíces da súa propia causa, sendo, pois, o estado de natureza algo insoportable, desexaría saber que clase de goberno será, e si resultará mellor que o estado de natureza, aquel no que un home, con mando sobre a multitude, ten a liberdade de xulgar a súa propia causa e de facer cos seus súbditos o que lle pareza.[iv]
E engade que
Aquel que pense que o poder absoluto purifica o sangue dos homes e corrixe a baixeza da natureza humana só necesita ler a historia do noso tempo, ou de calquera outra época, para convencerse pola contra. Un home que nas selvas de América compórtase de xeito insolente e ofensivo, probablemente non se comportará mellor sentado nun trono.[v]
Igualmente, sinala de forma correcta que, ao vivir baixo un réxime absolutista, os súbditos carecerían dunha terceira parte neutral á que acudir en caso de conflito co goberno.
Pois ao supoñerse que este príncipe absoluto é o único que ten en si mesmo o poder lexislativo e o executivo, non existe xuíz nin recurso de apelación algún a alguén que xusta e imparcialmente e con autoridade poida decidir, e de cuxa decisión poida esperarse consolo e compensación por algún dano ou inconveniencia sufridos por causa do príncipe ou polo que el ordene.[vi]
Deste xeito todo o tratado constitúe unha loita en contra do absolutismo. O que queda reflectido do seguinte xeito:
Ese estar libres dun poder absoluto e arbitrario é tan necesario, e está tan intimamente vinculado á conservación dun home, que ninguén pode renunciar a iso sen estar renunciando ao mesmo tempo ao que permite a súa autoconservación e a súa vida.[vii]
Para Locke un goberno lexítimo xurdiría cando nese estado natural, as persoas decidisen de forma voluntaria entregar o poder de protexer os seus bens, a súa vida e a súa liberdade, e tamén o de xulgar e castigar as infraccións da lei das outras persoas á comunidade.
Única e exclusivamente poderá haber sociedade política alí onde cada un dos seus membros renuncie ao seu poder natural e o entregue en mans da comunidade… E así, ao ser excluído todo xuízo privado de cada home en particular, a comunidade vén ser un árbitro que decide segundo normas e regras establecidas, imparciais e aplicables a todos por igual, e administradas por homes a quen a comunidade deu autoridade para executalas.[viii]
Para Locke, “o que orixina e de feito constitúe unha sociedade política calquera non é outra cousa que o consentimento dunha pluralidade de homes libres que acepta a regra da maioría e que acordan unirse e incorporarse a devandita sociedade”.[ix] A única forma lexítima de que se forme ese goberno é unha especie de acordo voluntario de toda a sociedade para ceder o poder que lles corresponde. Así, Locke adiantou a idea do pacto social. Podería dicirse que peca de candidez ao crer que os gobernos existentes na súa época xurdiron dese modo. Con todo, é destacable a súa defensa de que ese é o único xeito lexítimo no que podería formarse un goberno e que así é como deberían xurdir.
Unha vez establecido o goberno, este non será máis que o resultado dunha cesión voluntaria de certas funcións, non podendo volverse despótico. Describe o goberno, máis que como un ente que está por encima do pobo, como un que lle serve. Así, o poder lexislativo
Non pode ser exercido absoluta e arbitrariamente sobre as fortunas e as vidas do pobo; pois ao tratarse dun poder compartido por cada membro da sociedade, e entregado á persoa ou asemblea lexisladora, non pode chegar a ser maior que o que esas persoas tiñan no estado de natureza, é dicir, antes de entrar en sociedade e antes de que concedesen devandito poder á comunidade. Porque ninguén pode transferir a outro máis poder do que ten, e ninguén ten un absoluto e arbitrario poder sobre si mesmo, nin un poder de destruír a súa propia vida nin o de quitar a vida ou as propiedades a outro.[x]
Deste xeito, o goberno velaría por que se cumprise a lei, sendo todo o mundo igual ante a mesma.
Teñen que gobernar guiándose polas leis promulgadas e establecidas, que non poden variar en casos particulares, senón que teñen que aplicarse igualmente ao rico e ao pobre, ao favorito na corte e ao campesiño que empuña o arado.[xi]
Na mesma liña argumentativa de establecer que ese pacto de ningún modo podería dar lugar a un poder arbitrario sostén, por exemplo, que
O poder supremo non pode apoderarse de parte algunha da propiedade dun home, sen o consentimento deste; pois como o fin do goberno é a preservación da propiedade, e esa é a razón pola que os homes entran en sociedade, iso supón necesariamente que ao pobo ha de permitírselle ter propiedades […] Aínda que teñen o poder de facer leis para regular a propiedade entre os súbditos, nunca poden ter o poder de tomar para si mesmos, nin total nin parcialmente, a propiedade dos súbditos sen o consentimento destes.[xii]
Desta defensa da propiedade privada derívase unha restrición á hora de cobrar impostos, posto que os ingresos monetarios dos súbditos son da súa propiedade.
Non poderán os gobernantes aumentar os impostos sobre a propiedade do pobo sen o consentimento deste, xa veña dado polo pobo mesmo ou polos seus deputados.[xiii]
Locke establece deste xeito uns límites ao poder absoluto que non se poden transgredir e afirma que, no caso de que algún monarca o fixese, sería lexítimo que o pobo se lle opuxese, xustificando así un dereito de resistencia.
Alí onde termina a lei empeza a tiranía, si a lei é transgredida para dano de alguén. E calquera que, nunha posición de autoridade, excede o poder que lle deu a lei e fai uso da forza que ten baixo o seu mando para impoñer sobre os súbditos cosas que a lei non permita, cesa nese momento de ser un maxistrado, e, ao estar actuando sen autoridade, pode facérselle fronte igual que a calquera home que pola forza invade os dereitos doutro.[xiv]
É dicir que, si o gobernante deixa de cumprir o acordado, a súa autoridade queda deslexitimada.
Cando un rei destronouse a si mesmo e púxose nun estado de guerra co seu pobo, ¿que lle impedirá ao pobo perseguilo? Pois xa non será rei; e así, haberá que tratalo como a un home máis en estado de guerra.[xv]
Locke tamén establece unha división de poderes a fin de evitar que os gobernantes se aproveiten da súa posición. Así, divide o goberno en tres partes. Por unha banda, estaría a máis importante, que se correspondería co poder lexislativo, posto en mans de diversas persoas e encargado de elaborar as leis. Este non tería que ser permanente, podendo reunirse os seus integrantes cando a situación así o requirise. Doutra banda, estaría o poder executivo, encargado de executar as leis, que si sería permanente. Finalmente, teriamos o poder federativo, que se encargaría das relacións cos outros estados.
Unha das partes máis orixinais do tratado é a dedicada á propiedade privada. Locke dedica todo o capítulo quinto a fundamentar dita idea, elaborando uns argumentos que, aínda hoxe, manteñen a súa vixencia. Para iso baséase no principio de primeira apropiación. Segundo as súas propias palabras
Cada home ten, con todo, unha propiedade que pertence á súa propia persoa; e a esa propiedade ninguén ten dereito, excepto el mesmo. O traballo do seu corpo e o labor producido polas súas mans podemos dicir que son seus. Calquera cousa que el saca do estado en que a natureza a producíu e a deixou, e que a modifica co seu traballo e engade a ela algo que é de si mesmo, é, por conseguinte, propiedade súa. Pois ao sacala do estado común no que a natureza a puxo, agrega a ela algo co seu traballo, e iso fai que non teñan xa dereito a ela os demais homes. Porque ese traballo, ao ser indubidablemente propiedade do traballador, dá como resultado o que ningún home excepto el teña dereito ao que foi engadido á cousa en cuestión, polo menos cando queden aínda suficientes bens comúns para os demais.[xvi]
Con todo, establece un límite para este medio de adquirir propiedade. Así, explica que “todo o que un poida usar para vantaxe da súa vida antes de que se bote a perder será aquilo do que lle estea permitido apropiarse mediante o seu traballo. Mais todo aquilo que excede o utilizable será doutros. Deus non creou ningunha cousa para que o home a deixase botarse a perder ou para destruíla”.[xvii]
Estas reflexións de Locke estarán presentes nos subseguintes desenvolvementos da materia e serán fundamentais na consolidación da tradición liberal; así, en palabras de Frederick Copleston
É verdade, sen ningún xénero de dúbidas, que Locke deu expresión sistemática a un movemento de pensamento xa existente; pero esta expresión sistemática exerceu á súa vez unha poderosa influencia na consolidación e expansión da corrente de pensamento político á que servía de expresión.[xviii]
En suma, a obra de John Locke exerceu unha influencia notable no desenvolvemento do pensamento político; deste xeito, segundo Murray N. Rothbard
O soado Second Treatise on Government de Locke foi, sen dúbida, unha das primeiras elaboracións sistemáticas da teoría libertaria e individualista dos dereitos naturais […] De feito, a teoría libertaria dos dereitos naturais seguiuse desenvolvendo e purificando logo de Locke, ata alcanzar a súa culminación nas obras decimonónicas de Herbert Spencer e Lysander Spooner.[xix]
Dita influencia perdura ata os nosos días e serviu de fundamento para as teorías de diversos autores, como o minarquista Robert Nozick ou o anarcocapitalista Murray N. Rothbard. Pero dita influencia non se restrinxe só ao plano teórico. Segundo sinala o propio Rothbard, a Revolución Americana pola que os Estados Unidos se independizaron do Imperio Británico:
Constitúe un notable exemplo de utilización revolucionaria dos dereitos naturais […] baseada nunha explicación revolucionaria radical […] da teoría de Locke.[xx]
[i] John Locke, Segundo Tratado sobre el Gobierno Civil (Madrid: Alianza editorial, 2017), p. 44. Parágrafo 6.
[ii] Locke, Segundo Tratado sobre el gobierno civil, p. 45. Parágrafo 7.
[iii] Locke, Segundo Tratado sobre el Gobierno Civil, p. 46. Parágrafo 8.
[iv] Locke, Segundo Tratado sobre el Gobierno Civil, p. 51. Parágrafo 13.
[v] Locke, Segundo Tratado sobre el Gobierno Civil, p. 126. Parágrafo 92.
[vi] Locke, Segundo Tratado sobre el Gobierno Civil, p. 124-125. Parágrafo 91.
[vii] Locke, Segundo Tratado sobre el Gobierno Civil, p. 62. Parágrafo 23.
[viii] Locke, Segundo Tratado sobre el Gobierno Civil, p. 121. Parágrafo 87.
[ix] Locke, Segundo Tratado sobre el Gobierno Civil, p. 134. Parágrafo 99.
[x] Locke, Segundo Tratado sobre el Gobierno Civil, p. 168. Parágrafo 135.
[xi] Locke, Segundo Tratado sobre el Gobierno Civil, p. 176. Parágrafo 142.
[xii] Locke, Segundo Tratado sobre el Gobierno Civil, pp.172-173, parágrafo 138, y p. 174, parágrafo 139.
[xiii] Locke, Segundo Tratado sobre el Gobierno Civil, p. 177. Parágrafo 142.
[xiv] Locke, Segundo Tratado sobre el Gobierno Civil, p. 235. Parágrafo 202.
[xv] Locke, Segundo Tratado sobre el Gobierno Civil, p. 272. Parágrafo 239.
[xvi] Locke, Segundo Tratado sobre el Gobierno Civil, p. 66. Parágrafo 27.
[xvii] Locke, Segundo Tratado sobre el Gobierno Civil, p. 69. Parágrafo 31.
[xviii] Frederick Copleston, Historia de la Filosofía vol.2 tomo V (Barcelona: Editorial Planeta, 2016), p.113.
[xix] Murray N. Rothbard, La ética de la libertad (Madrid: Unión Editorial, 2009), pp. 50-51.
[xx] Rothbard, La ética de la libertad, p. 52.
