A HISTORIA AO SERVIZO DA DEPREDACIÓN

    – Óscar R. Carreiro –   

  Un dos elementos que facilitou o aumento do poder estatal e a redución das resistencias á súa intervención foi a utilización de distintas disciplinas científicas para materializar ao Estado como unha entidade real que podía ser representada de xeito inequívoco. Os Estados nacionais intentaron representarse a si mesmos de maneira que a súa existencia adquirise trazos obxectivos expresados de xeito inequívoco. Desta forma, a propia existencia dos Estados parecería inevitable, obxectiva, a expresión natural dun pobo que habitaba un territorio demarcado con fronteiras recoñecibles.

  Michael J. Shapiro afirma que o mantemento simbólico do Estado-nación requiría un manexo tanto das narrativas históricas como do espazo territorial. O Estado realizou as súas aspiracións á existencia como Estado-nación por medio de varias modalidades de autobiografía colectiva. A nación-estado inscribiuse en documentos oficiais, en documentos históricos e en comentarios xornalísticos dun xeito que impoñía coherencia sobre unha serie de sucesos históricos fragmentarios e arbitrarios.[i]

  Para iso, utilizouse, entre outros medios, a cartografía, cuxos mapas, como sinalou Ana María Alonso, axudaron a crear e naturalizar unha identidade entre o pobo, o territorio e o Estado, por medio da cal o espazo converteuse en propiedade nacional.[ii] A cartografía axudou á inscrición cultural da idea de Estado, permitindo o que Alonso denomina a “espacialización do tempo”. Para poder capturar ao seu “pobo”, o Estado debía capturar tamén o tempo: debía monopolizar a traxectoria temporal por medio da cal a súa existencia se facía coherente e natural.

  A disciplina da historia será utilizada tamén para “capturar o tempo” e constituirá outro dos medios que os Estados utilizarán para presentarse como entidades naturais cunha existencia obxectiva que se pode expresar de xeito inequívoco.

  O nacionalismo do século XIX baseábase na idea de que os Estados contiñan unha nación coherente, un “pobo”, que provía a base da súa autoridade.[iii] Segundo Bermejo Barrera e Piedras Monroy, un síntoma filosófico da construción histórica dos Estados-nación son os Discursos á nación alemá de Fitche.[iv] Para Fitche, o núcleo de referencia histórico xa non é a humanidade senón o pobo alemán, que é perfectamente identificable porque posúe unha historia e unha lingua propias. Segundo Fitche, cada pobo posúe un “espírito” que lle outorga unha visión do mundo e debe gobernarse a si mesmo nunha forma política que coincida exactamente cos seus límites xeográficos e históricos: é dicir, un Estado-nación. O pobo alemán encárnase de forma simbólica nunha figura que é a depositaria do seu ser, o campesiño alemán, que conservou a súa lingua pura e sen contaminacións e que é depositario dun saber e dunhas formas de vida que se transmiten de xeración en xeración. Ese saber, do que a lingua é todo un símbolo, merece ser estudado. En devandita época os irmáns Grimm analizarán e sistematizarán a gramática alemá e recollerán por escrito o folklore dos campesiños alemáns.

  O campesiño encarna a identidade alemá, pero non ten conciencia de si. As elites, depositarias da cultura, teñen tal conciencia, pero carecen de identidade. Segundo Fitche, é necesaria unha simbiose por medio dunha educación nacional que cimente o Estado nacional.

  O pobo posúe un territorio co que se identifica e que é algo así como o corpo da nación. Ademais, vive e desenvólvese no tempo: a expresión da súa vida é a historia. Fitche vía no primitivo xermano que se resistía á dominación romana a orixe da esencia nacional alemá.[v] Nel atopábanse as raíces da súa lingua, do seu espírito e do seu carácter. O estudo da historia alemá, debido o seu poder formativo, pasará a ser do máximo interese nacional. A historia pasará a desempeñar un papel privilexiado como o único modo de obter coñecemento sobre a vida colectiva da nación.

  Pero, como sinalan Barrera e Monroy, si se pretende fundamentar o poder do pobo cuxa forma política é o Estado-nación, haberá que contar cun saber inapelable, xa que del depende o exercicio do poder e a administración da economía. Xa que logo, é preciso institucionalizar o saber histórico e outorgarlle unha validez universal científica. Xa que ao cidadán do Estado-nación esíxeselle tanto pagar impostos como realizar servizos persoais, especialmente arriscar a súa vida na guerra, é evidente que terá que facelo por unha causa xustificada. Por iso, a historia ten que ser inapelable.

  A forma na que a historia buscará unha base sólida que a converta en inapelable será por medio da “revolución documental”, o uso por parte da Escola Histórica Prusiana de técnicas que viñan desenvolvéndose desde o século XVII como a filoloxía, a paleografía e a diplomática.

O instrumento formal básico do historiador non vai ser agora a linguaxe matemática, senón a cita documental e bibliográfica. A cita ou nota de pé posúe unha importancia fundamental porque permite ofrecer un referente obxectivo dos enunciados que o historiador fai.[vi]

  O historiador convértese nun investigador que recompila obxectos: documentos e monumentos, que son os que posúen a credibilidade, unha credibilidade que estará garantida grazas ao uso de todas as técnicas da crítica externa do documento. O que o historiador di baséase nunha determinada fonte, e como esta fonte está rexistrada e catalogada, calquera outro historiador poderá acceder a ela seguindo as claves contidas na nota respectiva. Suponse entón que, unha vez lida a fonte, o enunciado do segundo historiador ten que ser igual ao do primeiro. O documento histórico é, así, concibido como un espello nítido que recolle o reflexo dun acontecemento pasado e concíbese como inapelable e digno de estudo e conservación.

  Da mesma forma que sucedeu coa cartografía, produciuse a institucionalización do saber histórico, que se consagrou primeiro nas universidades, creándose cada vez máis cátedras desta materia. En Alemaña había, en 1804, unha cátedra de Historia. En 1810 había catro. En 1830, catorce. En 1850, vinte e oito. En 1874, trinta e sete. Estas cátedras pasarán a ser ocupadas por historiadores profesionais que se dedicarán exclusivamente a ese labor. Crearanse, ademais, arquivos que garden e recollan a documentación e museos, que custodien e expoñan as “antigüidades nacionais”. Utilizaranse fondos públicos e privados para poñer as fontes ao servizo dos historiadores.

  Todo isto forma parte dun proceso institucional polo que os historiadores constitúense como comunidade científica. Comunidade que, dado o patrocinio público do ensino da historia e da importancia ideolóxica que se lle atribúe como fundamento ideal do Estado, mostrará un grado de identificación moi elevado coas ideoloxías políticas dominantes e cos grupos sociais que administran o poder. De feito, a Escola Histórica Prusiana declarouse a si mesma “a garda de corps intelectual da Casa de Hohenzollern”.[vii]

  Así pois, os Estados utilizarán o ideal da inequivocación para expresar a súa existencia como a dunha entidade natural, obxectiva, clara e precisa, tanto no tempo como no espazo. En canto ao espazo, recorrerán á cartografía para presentarse de xeito inequívoco como a expresión dunha nación cun territorio identificable, homoxéneo e continuo. En canto ao tempo, utilizarán a disciplina da historia para ofrecer un coñecemento inapelable, presentado en términos inequívocos, que demostra a súa existencia como a forma política perfecta que adopta o pobo ao longo do tempo.

[i] Michael J. Shapiro, “Nation-states”, en A Companion to Political Geography, ed. John Agnew, Katharyne Mitchell y Gerard Toal (Malden: Blackwell Publishing, 2003), p. 278.

[ii] Ana María Alonso, “The Politics of Space, Time and Substance: State Formation, Nationalism and Ethnicity”, Annual Review of Anthropology, 23 (1994): 381-382

[iii] Shapiro, “Nation-states”, p. 280.

[iv] Ver José Carlos Bermejo Barrera y Pedro Andrés Piedras Monroy, Genealogía de la Historia. Ensayos de Historia Teórica III (Madrid: Akal, 1999), pp. 73-78.

[v] Por exemplo, os nacionalistas alemáns do século XIX consideraron a Arminio, o lider da confederación de tribos dos queruscos que aniquilou dous lexións romanas no bosque de Teotoburgo no 9 d.C., como o modelo arquetípico do heroe alemán. Xermanizaron o seu nome, transformándoo en Hermann e levantaron un xigantesco monumento no seu honor. Ver Philip Matyszak, Los enemigos de Roma (Madrid: Oberon, 2005), pp. 168-171.

[vi] Bermejo y Piedras, Genealogía de la Historia, p. 78

[vii] “The intellectual bodyguard of the House of Hohenzollern”. Ludwig von Mises, The Historical Setting of the Austrian School of Economics (Auburn: Ludwig von Mises Institute, 2003), p. 10.