O CONTIDO DA EDUCACIÓN: FINS E MEDIOS

   – Miguel Alonso Davila –    

  A educación, a transmisión de valores morais a un neno, debería ser unha tarefa que correspondese aos pais e ás institucións que eles crean oportuno. E en canto á formación, os coñecementos que debe adquirir unha persoa dependen dos obxectivos que queira alcanzar.

  As persoas, de forma libre, escollen os fins que queren perseguir e, tamén de forma libre, deciden os medios que subxectivamente creen que mellor lles van a servir para lograr devanditos fins. É posible que se equivoquen ao escoller os medios, poida que os que elixan non sexan os máis adecuados para lograr esas metas, pero co que nunca van a errar é cos fins que desexan.

  Os seres humanos son diversos, así como tamén o son as aspiracións que teñen: poden desexar ser astronautas, namorar a unha determinada persoa, escalar unha montaña, montar un grupo musical, escribir unha novela ou suicidarse. Do mesmo xeito, os medios necesarios para conseguir esas aspiracións serán diferentes: estudar enxeñería aeronáutica, proxectar as calidades que a persoa pretendida aprecia, tomar clases de montañismo, aprender a tocar a guitarra, desenvolver un estilo literario ou comprar unha soga. Á vista de tales disparidades, parece absurdo crer que un burócrata do ministerio de educación desde un despacho, sen coñecer nada de todas esas persoas nin dos propósitos que teñen, poida determinar que coñecementos necesitan.

  Poderíase argüír que as materias que se imparten en primaria, por exemplo, son, en realidade, necesarias para calquera obxectivo que se queira alcanzar. Con todo, si por “necesarias” entendemos “lóxicamente necesarias”, isto é obviamente falso, posto que para que o fosen, tería que ser imposible concibir un fin concreto que unha persoa quixese alcanzar para o que esa educación primaria non fose imprescindible. É dicir, que para que o contido da educación primaria fose lóxicamente necesario debería ser absolutamente imposible alcanzar ningún fin imaxinable sen ese coñecemento. Con todo, non resulta moi difícil imaxinar gran número de fins que se poden alcanzar sen el. Por exemplo: aprender a escalar montañas, a tocar a guitarra, a desenvolver un estilo literario ou a realizar calquera oficio. Por outra banda, si esa ensinanza é tan indispensable como se afirma, e si é posible determinar o seu contido de xeito obxectivo, resulta especialmente curioso que varíe duns países a outros.

  O que algunha competencia concreta, como ler e escribir, sexa útil para a maioría dos fins imaxinables, non quere dicir que sexa algo imprescindible para todos eles. Por suposto sería desexable que todo o mundo se puidese permitirse uns bos estudos, do mesmo xeito que sería desexable que se puidesen permitir boa roupa, boas casas, etc. Pero isto é diferente a dicir que son algo necesario. Esta aclaración terminolóxica é de suma importancia.

  Quizais se podería obxectar que, sexa cal for o fin que persigamos, as asignaturas impartidas no sistema educativo non veñen mal xa que, á fin e ao cabo, o coñecemento non ocupa lugar. Con todo, isto poderíase dicir de calquera disciplina (de feito, nun momento dado pode resultar máis útil saber facer nós cunha corda que saber álxebra ou gramática). Ademais, aínda que o saber non ocupe lugar, adquirilo leva tempo e dispoñemos dunha cantidade limitada do mesmo. Xa que logo, debería ser cada persoa a que escollese libremente como administralo, priorizando os medios que crea que mellor lle van a servir para alcanzar os fins máis valorados. O desexable sería que todo o mundo tivese todos os coñecementos que existen, pero o tempo segue sendo limitado.

  Algúns defensores do sistema educativo sosteñen que existen dous tipos de recursos, os primarios e os secundarios. Os primarios serían aqueles necesarios para sobrevivir, ou para ter unha vida digna; os secundarios serían todos os demais, e só deberiamos preocuparnos por eles unha vez que os primarios estivesen cubertos. Engaden, ademais, que é posible determinar cales son eses recursos primarios e, a partir desa determinación, que é posible construír un sistema que os provea a todo o mundo. A súa conclusión é que a educación forma parte deses recursos necesarios e ata chegan a determinar os contidos curriculares exactos que se precisan para alcanzar esa suposta vida digna.

  Este argumento presenta varias confusións. En primeiro lugar, ¿como se determina en que consiste unha vida digna e que recursos debemos posuír para alcanzala? Respecto diso non opinará o mesmo un multimillonario, un cidadán suizo de clase media, un habitante de Etiopía, ou un náufrago nunha illa deserta. E ante tales diverxencias, ¿como descubrir cal é a postura correcta? Porque todos eles crerán que a súa o é e que son os demais os que teñen unhas pretensións demasiado baixas ou demasiado elevadas.

  En segundo lugar, ¿como se calcula en que momento un recurso pasa de ser necesario a ser secundario? Si imos aumentando a cantidade de comida dispoñible, ¿en que momento exacto pasa de ser algo necesario a ser vicio? Si adquirimos coñecemento, ¿en que punto pasamos a liña do necesario?

  En terceiro lugar: non é certo que haxa recursos primarios e recursos secundarios en abstracto, sen facer referencia a unha persoa e situación concreta. Este erro vén de confundir a economía coa bioloxía: biolóxicamente pódese determinar de forma obxectiva que un ser humano necesita certas cantidades de auga e alimentos para sobrevivir, e pode concluírse que isto é obxectivo e necesario. Con todo, a economía trata de persoas que ansían fins e buscan medios que lles permitan alcanzalos; pero os fins poden ser calquera. Si me quero deshidratar para presentarme a un campionato de culturismo ou para dar o peso nun combate de boxeo, a auga vai ser un medio secundario. Si me quero suicidar, non necesito ningunha cantidade de auga, serame moito máis útil unha soga. É certo que hai cousas biolóxicamente necesarias, sen as cales non se pode vivir, pero non teñen por que ser tamén económicamente necesarias, isto dependerá dos fins que persigamos. Obviamente para a maioría dos fins é necesario estar vivo e, neste sentido, a auga e os alimentos serán necesarios. Pero esta condición necesaria provén dos fins buscados e non das características intrínsecas dos medios.

  Si se admite que existen medios que son necesarios para todo ser humano, sexan cales sexan os seus fins, rápidos aparecerán os gobernantes dicindo que debe ser o Estado quen se encargue de producilos e administralos, para asegurarse de que todo o mundo teña acceso a devanditos medios. E como é imposible, por todo o exposto, que existan tales medios necesarios, propoñerán como tal algo que a eles lles conveña, algo que lles sirva para alcanzar os seus propios fins, conseguindo, deste xeito, que todos traballemos para o seu propio beneficio. E farémolo de modo forzoso, posto que isto seralle imposto a todo o mundo baixo a escusa da suposta necesidade deses recursos.