¿É POSIBLE UNHA XUSTIZA SIN ESTADO? (I)

 

 – Alex Hermida Artiaga –   

  Reprodúcese nas nosas sociedades a crenza xeneralizada de que o Dereito e o Estado, dada a súa propia natureza intrínseca, son inseparables. Isto supoñerá un proceso histórico que culmina coa idea do Estado de Dereito actual. Dita concepción é asumida por unha boa parte das principais correntes de pensamento que cobren o espectro ideolóxico e en moitas ocasións non é nin tan sequera foco de debate. Emporiso dentro da doutrina libertaria podemos atopar a algúns convencidos discrepantes coa idea hexemónica dun Dereito e unha Xustiza de carácter estatal.

  Con todo, entre as filas libertarias está cuestión non alcanza un amplo consenso. O debate en torno ás disputadas cuestións da Xustiza e a Defensa, especialmente desde a óptica minarquista e anarcocapitalista, parece ser un dos máis frutíferos nos últimos anos. Nesta liña, Martín González Fiallega fai unhas semanas ofrecíanos un clarificador artigo analizando a, ao seu xuízo errada, xustificación da provisión de Defensa por parte do Estado. Collendo o relevo, nas seguintes liñas expoñerei unha serie de motivos que poidan conducir ao lector a unha lóxica de pensamento diferente. A contracorrente expoñerei unha serie de argumentos a favor da Xustiza privada, para o que me servirei da utilización de exemplos históricos e actuais, ademais da realización dalgunhas comparacións. A pretensión non é outra que a de sementar a dúbida e fomentar un debate que se podería considerar apaixonante.

  Como empezaba dicindo, a lóxica de pensamento hexemónica é a do Dereito público provisto por un ente coactivo denominado Estado. Baixo a dinámica que envolve este constructo social non pode existir a orde en ausencia dunha autoridade forte que dicte leis, as faga cumprir e penalice o seu incumprimento. Nós non o creemos así.

  Historicamente podemos observar como o Dereito estivo en moitos casos ligado á moral, en tanto que se condicionan mutuamente posto que ambos representan un conxunto de normas sociais xeralmente aceptadas. Unha serie de normas que se fan efectivas grazas aos correspondentes mecanismos de aplicación, sendo as institucións públicas o exemplo de referencia na actualidade. Pero quizais non o mellor nin o máis correcto, tamén en términos utilitarios.

  Así pois, existen dous grandes tipos de leis: as que se impoñen por vía coactiva seguindo un esquema vertical que parte de arriba abaixo, isto é, desde as elites no poder ata o individuo na sociedade, e as que son aceptadas de xeito recíproco e horizontal pola interacción social dos individuos. O primeiro grupo remítenos ao dereito Autoritario ou Positivo baseado na violencia, o segundo ao dereito Consuetudinario baseando no costume. O consuetudinario é o único dos dous que pode nacer da vontade mutua das partes que o impulsan, é multilateral, e na súa orixe remite á esfera do privado, aínda que como no paradigmático caso inglés, o costume expresado en forma de lei termine por viciarse ao ser intervido, en todo ou en parte, pola acción do Estado.

  O Dereito Consuetudinario de corte privado pódese explicar como froito da interacción social das persoas. A interacción xorde como resposta a todo un esquema de incentivos máis ou menos racionais e sempre subxectivos que a impulsan e condicionan. Polo tanto, a idea central do Dereito Privado é que os individuos en prol do seu beneficio recíproco voluntariamente danse unha serie de normas que cumprir. O dereito de propiedade e os dereitos individuais son a base da lei, que entroncan co primixenio Dereito Natural. En consecuencia deducimos, as leis privadas consuetudinarias son as que máis se aproximan á idea de Iusnaturalismo, que baixo este contexto actuaría como un marco supra legal. Aténdonos ao mesmo, entón albíscase innecesaria a presenza dunha Constitución ou Carta Magna.

  Pero, en ausencia dun ente político central, coactivo e coercitivo, ¿como se faría vixente a lei e quen a faría respectar? Seguindo as teses do Bruce L. Benson na súa obra Xustiza sen Estado, que se nutre de e profunda a teoría exposta polo mestre Friedrich Hayek nos Fundamentos da Liberdade; a creación de normas legais respondería á acción colectiva que pode consistir perfectamente en acordos individuais. Unha serie de acordos tácitos ou expresos que responden á procura do beneficio das partes como vía para asegurarse o natural e lexítimo beneficio propio. Por outra banda, estas normas ou leis estarían sometidas a un continuo proceso evolutivo que provocaría a supervivencia das máis óptimas, isto é, as que de forma subxectiva tivesen unha maior aceptación social e respondesen de forma máis axustada e recíproca ao interese manifesto das partes, fronte ás peores que terminarían por desaparecer.

  Resulta factible supoñer que, nun sistema de Xustiza privado, a coerción propia do Estado quedaría substituída pola persuasión, entendida como capacidade de atracción e convencemento, para fixar as normas e leis sen recorrer á violencia. Xogaría de igual modo un papel substancial a orde espontánea, baseándose a norma no equilibrio dos axentes implicados, feito que retro-alimentaría á súa vez a interacción social. Podemos atopar aquí un sublime paradoxo: sistemas sociais, ou mellor dito, parcelas dos mesmos, que describen dinámicas marcadas pola orde espontánea obteñen unhas interaccións sociais máis fluídas, reducen moitísimo as distorsiones introducidas por terceiros actores non implicados e, en última instancia, erixense como estruturas de sociedade máis harmoniosas.

  Nun sistema de Dereito Privado, o contrato entendido como o compromiso das partes ante un acordo voluntario, sería unha das pedras angulares. O contrato actuaría aquí como unha lei que as persoas impóñense á marxe do poder político, o que derivaría nun conxunto de amplos incentivos para obrigarse primeiro (seguridade xurídica) e cumprir despois (socialización). O anterior condúcenos á idea de Dereito Contractual, cuxos alicerces básicos son a voluntariedade e o beneficio mutuo. Por iso non resultará nin moito menos absurdo pensar que, para unha hipotética Xustiza sen Estado, a actuación dilixente e de boa fe sería a norma e non a excepción. Isto último debido a que ninguén aceptaría de forma voluntaria unha lei ou un acordo que non o tratase de forma equitativa. Ou cando menos, a expectativa dos beneficios obtidos froito do seu acatamento e posterior cumprimento non superase aos posibles prexuízos orixinados por este. Do mesmo xeito, é máis que probable que aparecese outro incentivo á actuación rápida e eficaz da Xustiza, co fin de non entorpecer a actividade mercantil, pero non só, dos individuos.

  Unha das cuestións máis disputadas relacionadas coa provisión privada de Xustiza refire á figura do xuíz, e por extensión os tribunais como veladores do cumprimento das leis. Neste sentido quizais obteñamos do actual Dereito Mercantil un bo punto de partida a raíz do cal poder realizar un esbozo aproximado do que sería un sistema de Xustiza Privada ao completo. Na súa obra Law and Revolution: The Formation of the Western Legal Tradition, o historiador e filósofo Harold J. Bernan realiza unha profunda análise histórica do xurdimento do Dereito Mercantil na Europa dos séculos XII e XIII. Sostén o autor que gran parte da súa estrutura xurídica fórmase neste período, nunhas centurias nas cales o Dereito Real (de corte político, imposto polos monarcas nos seus territorios) non abarcaba o ámbito empresarial e comercial. Reproducíase entón unha convivencia inter pares entre o Dereito Público e o Dereito Privado, que rexían respectivamente por tribunais reais e tribunais de arbitraxe privados.

  Un dos aspectos máis curiosos da evolución privada da lei mercantil, vén dada pola súa extensión e aceptación, con escasas variacións, en toda Europa. Certamente reproducíanse diferentes modelos circunscritos a cada país, pero posuían un tronco común bastante amplo e co paso dos anos a súa evolución conduciu á homoxeneización. Fenómeno lóxico si se observa desde un punto de vista empresarial, onde o máis importante é construír pontes e axilizar a operatividade dos tránsitos. A seguridade xurídica alcanzada a partir do século XII vai permitir que xurdan instrumentos financeiros como os pagarés ou as letras de cambio, o que impulsará significativamente o comercio e a actividade empresarial.

  Será a partir do século XIII cando a maioría dos reinos comecen a absorber o Dereito Mercantil e a Xustiza Privada, que pasarán a formar parte do Dereito Real. Este movemento respondería á crecente necesidade recaudatoria dos monarcas que atopaban na administración da xustiza, e especialmente na imposición de castigos pecuniarios, unha importante fonte de ingresos. Comeza entón a aplicación de penas que, atentando contra o dereito, diriamos que natural, da vítima ao resarcimento por parte do condenado, impoñían como castigo o pago ao Monarca e a súa administración.

  Volvendo ao presente, quizais poderemos atopar un bo exemplo do que partir nos árbitros que, a modo de xuíces, integran os coñecidos como tribunais de arbitraxe internacional. Estes tribunais están especializados na resolución de conflitos de intereses entre empresas con sede en diferentes países. É así como suplen pola vía privada un baleiro legal ao que a Xustiza dos estados non pode chegar. Si o extrapolamos a un sistema de Xustiza Privada total, resulta lóxico pensar que a figura dos xuíces sería bastante similar ao do exemplo descrito. Actuarían como profesionais nun mercado competitivo e aberto, polo que a provisión de xustiza de forma neutral e ecuánime constituiría o seu mellor aval para atraer novos clientes. De modo similar a como acontece noutros sectores dunha economía, os mellores profesionais e os máis competitivos terminarían superpoñéndose. Si somos capaces de contemplar a Xustiza como un servizo susceptible de transacción e operante baixo unha oferta e unha demanda, entón entenderemos como a calidade do servizo prestado sería determinante. Para o caso que nos ocupa, unha das calidades máis valoradas polos clientes ou usuarios podería ser a neutralidade, de modo que aqueles xuíces capaces de ofertar de xeito máis aproximado a cantidade de neutralidade demandada polos usuarios, serían quen perdurasen. O mesmo con outros atributos como a rapidez.

  Os xuíces dentro dun sistema de Xustiza Privada terían a capacidade de dirimir culpabilidades e impoñer condenas que, en todo caso, quedarían suxeitas ao seu voluntario cumprimento. Ditas penas serían na súa maioría de tipo económico, reservándose castigos como traballos en favor da vítima ou a privación voluntaria de liberdade para aqueles supostos nos que non houbese capacidade pecuniaria para resarcir ao denunciante. En calquera dos casos, as condenas virarían en torno a punto central e común: o resarcimento da vítima por parte do condenado.

  Si atendemos á idea de Iusnaturalismo de Rothbard, o atentado contra a vida dun individuo implicaría a máis flagrante violación do que se nos di é a propiedade privada máis fundamental: o propio corpo. Emporiso máis aló de como podería ser interpretado e castigado un ataque cara á vida humana dentro dunha sociedade articulada en torno a unha Xustiza de carácter privado, cabería reflexionar sobre a posibilidade da imposición xudicial da morte. Este castigo, en liña co sostido, para ser efectivo tería antes que ser aceptado voluntariamente por parte do condenado. E ata se abriría a posibilidade de establecer sancións relacionadas coa eutanasia, a fin de evitar que un terceiro tivese que exercer como verdugo.

  Poderase argumentar en contra que nun sistema privado onde as penas non revisten carácter coactivo, case ninguén atoparía motivos para cumprir os castigos ditaminados polos xuíces. Con todo, respondendo ao mesmo esquema de incentivos xa descrito, o máis probable é que aparecerían unha serie de motivacións por parte do condenado a cumprir. Un exemplo diso constitúeno mecanismos que xorden froito da interacción social. A reprimenda pública, que suporía o repudio da comunidade cara a esa persoa e que afectaría de forma moi relevante á satisfacción dos seus intereses privados, económicos ou non. A proscrición e apartamento da comunidade, que actuarían como ameaza efectiva a priori, coa expulsión do lugar de orixe, pero tamén a posteriori, coa difícil aceptación nunha nova comunidade. Podemos observar aquí un potente incentivo ao cumprimento, xa que o contrario implicaría un alto custo en términos sociais e económicos. E aínda existiría outro mecanismo para motivar o cumprimento dos castigos, cuxo uso quedaría reservado para situacións excepcionais. É o da omnipresente ameaza do emprego da forza a modo de resarcimento por parte do agraviado.

  Para concluír este escrito, resulta interesante situarse baixo unha perspectiva afastada do paternalismo estatal que exerce o monopolio da violencia e desliga de responsabilidade ás persoas. Prodúcese así unha falsa sensación de seguridade que consegue asegurar a indefensión xa non só fronte ao Estado, senón fronte a outros membros dunha sociedade. Pola contra, no suposto dunha sociedade anárquica volveríase necesaria a asunción de responsabilidade. Así mesmo, a percepción real de desprotección unha vez eliminados os distorsionadores efectos do Estado, á vez que o afán defensivo de cada persoa para protexerse de posibles ataques e agravios, servirían para dar lugar a uns esquemas sociais onde é probable que a violencia fose moito menor. A capacidade efectiva de cada individuo para exercer a súa propia defensa redundaría nun efecto de contención ante a planificación e execución de ataques, e polo tanto, ante a xeración de violencia.