AS MATEMÁTICAS AO SERVIZO DA DEPREDACIÓN

    – Óscar R. Carreiro –   

  As matemáticas foron, historicamente, unha das ferramentas utilizadas polos Estados para facilitar o seu proceso de depredación. Os Estados utilizaron as matemáticas tanto para obter información sobre os recursos como para xustificar a súa propia existencia.

  En canto aos fins prácticos, teñen unha longa historia. Pódese dicir que os inicios históricos do uso depredador das matemáticas atópanse no Antigo Exipto, onde os faraóns lograron recompilar datos relativos á poboación e riqueza do país. De acordo con Heródoto, os faraóns utilizaron a xeometría para medir a superficie das terras de cultivo e establecer así os tributos.[i]

  O exemplo máis claro do uso das matemáticas por parte do Estado atópase no desenvolvemento da estatística.

  Na época Moderna, o desenvolvemento da estatística estará inevitablemente ligado co Estado e a política. Podemos sinalar cinco puntos desta relación: 1) a realización de censos por parte das monarquías para coñecer a poboación e riqueza dun país, actividade ligada á idea de soberanía e á organización administrativa; 2) o mercantilismo, que promoveu a intensificación do tipo anterior de investigación. Colbert, por exemplo, multiplicaría as enquisas sobre artigos manufacturados, o comercio, a poboación, etc.; 3) a aritmética política, configurada en Inglaterra e que, aos propósitos mercantilistas, engade a fábula de coñecer cientificamente as leis que gobernan o desenvolvemento da sociedade; 4) a Staatekunde, práctica alemá que buscaba a descrición cuantitativa do Estado; 5) o cálculo de probabilidades, que se utilizará, en primeiro lugar en Francia, para o estudo de fenómenos cuxas causas son demasiado complexas para coñecelos totalmente e facer posible a súa análise.

  As motivacións para recolectar e estimar datos cuantitativos, como os dos censos ou as investigacións sobre a industria ou o comercio, estaban relacionadas coa actividade recadatoria do Estado, as transaccións do comercio exterior ou a procura de coñecemento sobre a poboación. É dicir, coñecemento útil para a actividade extractiva e de control do Estado.[ii] A introdución do pensamento cuantitativo para abordar cuestións económicas e sociais coincide co desenvolvemento dos Estados nacionais. Os intereses económicos do monarca centran a atención dun novo grupo de pensadores mercantilistas que buscan o aumento da riqueza do rei como fundamento do seu poder e xustifican a intervención do Estado na economía para regular o seu funcionamento.[iii]

  A fundamentación do uso da estatística ten a súa orixe na concepción baconiana da ciencia: só se deben utilizar conceptos derivados da experiencia que son os que permiten descubrir a estrutura interna tanto dos fenómenos naturais como dos sociais.[iv] Críase que, do mesmo xeito que se poden establecer leis da natureza que se cumpren con regularidade, pódense determinar leis sociais, as cales descríbense como regularidades útiles para a administración pública.[v]

  Como unha evolución das investigacións mercantilistas, e en liña coa concepción baconiana da ciencia, aparecerá no século XVII a “aritmética política”.[vi] Devandito término foi acuñado por Sir William Petty (1623-1687), físico, músico, médico, matemático e un dos primeiros econometras. A intención de Petty, exposta na súa obra Political Arithmetic (1690), era documentar todos os compoñentes naturais, sociais e políticos dun Estado para ter unha base sólida sobre a que tomar decisións e así evitar controversias políticas. Petty definía a aritmética política como o “arte de razoar con números sobre cousas relacionadas co goberno”.[vii] Propoñía obter datos e interpretar a realidade de xeito cuantitativo, como medio de asegurar a súa obxectividade e certidume. En Petty é evidente unha gran influencia de Hobbes. Dita influencia convertíao nun defensor férreo da soberanía do Estado, mostrando un gran interese polas cuestións relacionadas con este, como as que tiñan que ver co financiamento público. Non é sorprendente, xa que logo, que fose favorable aos impostos e que afirmase que eran beneficiosos para a sociedade, non só como medio de defensa da propiedade a través do Estado, senón, tamén, porque servían para estimular a industria e o comercio.[viii] Apoiaba que o Estado adoptase medidas que fomentaran o crecemento da poboación porque consideraba a esta como unha fonte de riqueza para o Estado. Por cuestións de interese político, insistía na necesidade de recoller datos sobre a poboación, a súa educación ou as súas enfermidades. A análise destes datos serviría para cuantificar o potencial económico dos territorios e para fixar os impostos.[ix]

  Petty estivo influído por John Graunt (1620-1674), que publicou, en 1662, Natural and Political Observations in the London Bills of Mortality, o que lle vale ser considerado o pai da demografía. Graunt calculou frecuencias relativas, é dicir, promedios, en relación coa poboación e a mortalidade, e detectou certas estabilidades. Este enfoque permanecería como a principal idea da estatística: buscar “promedios” co obxectivo de detectar “leis estables”, tamén chamadas “leis estatísticas”.[x]

  A práctica alemá da Staatekunde, do mesmo xeito que a aritmética política, estaba relacionada coa arte de goberno.[xi] A Staatekunde era unha disciplina narrativa e administrativa que buscaba describir o país e a sociedade para deducir a forza dun Estado e para facilitar así o goberno dun país. A súa razón de ser era a descrición do país para o beneficio do goberno estatal.[xii] Ademais de para propósitos prácticos, como determinar a poboación e a riqueza para ter información precisa á hora de extraer recursos, a estatística foi utilizada para dar corpo á entidade abstracta do Estado e para crear unha imaxe do espazo natural. As investigacións estatísticas estaban baseadas na idea da nación como un obxecto que podía ser coñecido, medido, comparado e gobernado.[xiii]

  Na primeira metade do século XIX, a Staatekunde evolucionou na dirección da aritmética política. Sen deixar de ser unha práctica administrativa entendeuse cada vez máis como unha ciencia que deducía patróns sobre a sociedade a partir de observacións cuantificables. Ao integrar o cálculo de probabilidade deuse a posibilidade de realizar afirmacións universais a partir dun número limitado de observacións. Neste sentido era sobre todo estatística social. O predominio das estatísticas oficiais durante o século XIX determinou en gran medida a posición académica da estatística. Ensinábase nas Facultades de Dereito e moitos dos seus practicantes eran xuristas. Durante o século XIX, a Staatekunde, determinaba como se producía o “verdadeiro” coñecemento e como se percibía a realidade. Isto influíu moito na metodoloxía estatística. Na versión estatística da Staatekunde, só por medio de medicións ou descricións exhaustivas podíase obter un “coñecemento verdadeiro” ou unha representación fiel da realidade. Máis tarde, por medio da aceptación e integración da aritmética política e da teoría da probabilidade aceptáronse os estudos de mostras como método de obter coñecemento fiable, coa idea implícita de que ata observacións parciais podían producir coñecemento obxectivo. No século XX, desenvolveuse a parte exclusivamente matemática da estatística, e xa non se relacionaba unicamente cos fenómenos sociais e políticos senón que se aplicaba nas ciencias naturais.[xiv]

  En Francia, os matemáticos Siméon Denis Poisson (1781-1840) e Pierre Simon Laplace (1749-1827) combinaron as ideas de Graunt e Petty coas ideas fundamentais do cálculo de probabilidades, usando métodos matemáticos moito máis sofisticados, como os teoremas límite e a lei dos números xerais, para detectar “leis estables” e eliminar a variabilidade. Así, a aritmética política converteuse nun cálculo matemático baseado no concepto de probabilidade.[xv]

S  ir John Sinclair, en 1798, apropiouse para esta disciplina do término “estatística”, que, como vimos, en Alemaña utilizábase para referirse á investigación dun territorio para coñecer a fortaleza dun Estado. Sinclair engadiu a isto a investigación “nos estados dun país, co propósito de determinar o quantum de felicidade gozado polos seus habitantes, e os medios da súa futura mellora”.[xvi] A transferencia no significado e na aplicación da estatística está relacionada co optimismo dentro das ciencias naturais e a súa extensión ás ciencias sociais. Como di Alain Desrosières:

Ao mesmo tempo que o poder do estado, estábase desenvolvendo a noción optimista de que un racionalismo baseado tanto nas matemáticas como nas observacións empíricas podía facer posible unha obxectividade- e, xa que logo, unha claridade- que eran asunto tanto de descricións como de decisións.[xvii]

  Pensábase que por medio da descrición cuantitativa descubriríanse as leis subxacentes. A idea da matematización do mundo, a posibilidade de obter un coñecemento obxectivo, inequívoco, e cun grado absoluto de certeza volveuse a meta tanto das ciencias naturais como das ciencias humanas e sociais. O éxito da física durante os séculos XVII e XVIII alimentara a crenza de que os segredos da natureza podían ser descifrados completamente. A estabilidade observada en moitos fenómenos demográficos alimentou a crenza de que tamén se poderían establecer “leis da natureza” para o comportamento humano.[xviii]

  Adolphe Quetelet (1796-1874), na súa obra Sûr l’homme et lle développement de ses facultés ou Essai de physique social, aplicou a nova ciencia aos fenómenos sociais, definindo ao «home promedio» e inaugurando a socioloxía, que el chamou “física social”. Quetelet considerábase o Newton da socioloxía e pensaba que atopara a fórmula para calcular a sociedade.[xix] Quetelet reviviu o pensamento básico de que os métodos estatísticos deberían producir leis significativas como o medio para alcanzar un maior grado de obxectividade. A física social buscaba desvelar as leis naturais que gobernaban o desenvolvemento da sociedade.[xx] A idea de Graunt de buscar promedios alcanzou un novo clímax na “física social” de Quetelet, centrándose en torno ao “home promedio”. Calquera desviación do promedio humano definíase como un erro ou perturbación e explicábase a través da “lei do erro”, a medida da probabilidade normal.

  Quetelet contribuíu enormemente ao éxito da estatística. En 1829, a súa colección de datos sociais empíricos levou á elaboración do primeiro censo nacional en Bélxica e Holanda. Como presidente da Comisión Estatística Central Belga fixo moito para inspirar a creación das oficinas estatísticas en toda Europa e traballou para promover métodos e terminoloxía uniformes na recolección e presentación dos datos. Baixo o seu liderado levouse a cabo o primeiro dunha longa serie de congresos internacionais de estatística en Bruxelas en 1853. A “física social” de Quetelet, coa súa aproximación á metodoloxía das ciencias naturais, contribuíu a mellorar a reputación da estatística.[xxi] Grazas a iso produciuse a súa institucionalización xeneralizada. En Francia créase en 1834 unha oficina xeral de Estatística asignada ao ministerio de Comercio. En Bélxica en 1830. En Holanda en 1842. A primeira oficina xeral en Inglaterra en 1832. En Alemaña, a primeira créase en Berlín en 1805 pero cada Estado alemán foi creando oficinas en diferentes anos.[xxii]

  Ao longo do século XIX, as estatísticas oficiais utilizáronse como un instrumento para informar aos políticos e para guiar o desenvolvemento de políticas e de tarefas gobernamentais xenerais. O uso das estatísticas tiña un propósito político cando non partidista.[xxiii] A utilización da estatística tiña ademais a vantaxe de proporcionar xustificacións sobre a toma de decisións políticas baseadas en datos supostamente obxectivos e científicos. En Francia, a estatística floreceu especialmente durante o réxime napoleónico, que promoveu vigorosamente a recolección de información con propósitos administrativos.[xxiv]

  En resumo, a estatística partiu de distintas fontes, pero todas tiñan un nexo común, o de servir como ferramenta aos Estados. Ben fose a aritmética política de Petty, a Staatekunde alemá ou o cálculo de probabilidades aplicado ás ciencias sociais, esperábase da estatística que facilitase a toma de decisións políticas.

  A utilidade da estatística no aumento do poder estatal foi múltiple. Por unha banda servía para motivos prácticos concretos, especialmente información á que recorrer á hora de recadar impostos. Por outra banda, servía para reforzar a ilusión de que o Estado podía recorrer a un coñecemento científico inapelable á hora de tomar decisións, coñecemento asentado na utilización da ciencia e do estudo de regularidades aplicado aos seres humanos. Un caso especial desta ilusión foi o desenvolvemento da falacia de que o Estado, por medio dun coñecemento especial, podía regular a vida económica dun xeito calculable e predicible, liquidando a incerteza. A estatística contribuíu, tamén, á homoxeneización da sociedade (o que facilitaba o seu control), xa que calquera individuo debía quedar representado no “home promedio”, considerándose as desviacións como aberracións da norma. Ademais, servía para axudar a corporeizar o Estado creando a idea de que tiña unha existencia inequívoca e representable a través da estatística. Así, segundo di Silvana Patriarca:

A razón de que pensemos nas sociedades modernas […] como agregados de grandes números, é […] o resultado do ascenso da estatística a un status hexemónico como modo de representación.[xxv]

[i] Heródoto, Historia, trad. Manuel Balasch (Madrid: Cátedra, 2004), p. 244.

[ii] José Luis Navarro, María Leticia Meseguer Santamaría, José Mondéjar Jiménez, Manuel Vargas Vargas, “Los inicios de la aritmética política en la Inglaterra del siglo XVII”, en Historia de la probabilidad y estadística, ed. José María Riobóo Almanzor y Irene Riobóo Lestón, (Santiago de Compostela: A.H.E.P.E., 2011), p. 4.

[iii] Navarro et al., “Los inicios de la aritmética política”, p. 2.

[iv] Navarro et al., “Los inicios de la aritmética política”, p. 7.

[v] Navarro et al., “Los inicios de la aritmética política”, p. 8.

[vi] Para a “aritmética política” ver Alain Desrosières, The Politics of Large Numbers. A History of Statistical Reasoning (Cambridge y Londres: Harvard University Press, 1998), pp. 23-25.

[vii] Karen François y Nele Bracke, “Teaching Statistics in a Critical Way: Historical, Philosophical and Political Aspects of Statistics”, ICOTS-7 (2006): 4.

[viii] Navarro et al., “Los inicios de la aritmética política”, p. 5.

[ix] Navarro et al., “Los inicios de la aritmética política”, p. 6.

[x] “History of Statistics“ [recuperado el 07-04-2014], pp. 1-2, dispoñible en http://encyclopedia.stochastikom.com

[xi] Ver Desrosières, The Politics of Large Numbers, pp. 19-23.

[xii] François y Bracke, “Teaching Statistics in a Critical Way”, p. 4.

[xiii] Silvana Patriarca, Numbers and Nationhood. Writing Statistics in Nineteenth-Century Italy (Cambridge: Cambridge University Press, 1996), p. 7.

[xiv] François y Bracke, “Teaching Statistics in a Critical Way”, pp. 1-3.

[xv] “History of Statistics”, p. 2.

[xvi] Citado en “History of Statistics”, p. 3.

[xvii] “At the same time as the power of the state, the optimistic notion was developing that a rationalism based both on mathematics and on empirical observations could make possible an objectivity -and therefore a clarity- that were both a matter of descriptions and decisions”. Desrosières, The Politics of Large Numbers, p. 29.

[xviii] Navarro et al., “Los inicios de la aritmética política”, pp. 2-3.

[xix] “History of Statistics”, p. 4.

[xx] François y Bracke, “Teaching Statistics in a Critical Way”, p. 3.

[xxi] “History of Statistics”, p. 4.

[xxii] Juan Ignacio Casal Lino, “Estadística: información para organización y conocimiento de los estados”, en Historia de la probabilidad y estadística, ed. Jose María Riobóo Almanzor y Irene Riobóo Lestón (Santiago de Compostela: A.H.E.P.E., 2011), p. 112. Ver también Patriarca Numbers and Nationhood, p. 1.

[xxiii] François y Bracke, “Teaching Statistics in a Critical Way”, p. 4.

[xxiv] Patriarca, Numbers and Nationhood, p. 2.

[xxv] “The reason why we think about modern societies […] as aggregates of large numbers, is […] the result of a very rise of statistics to a hegemonic status as a mode of representation”. Patriarca, Numbers and Nationhood, p. 2.