A IGREXA CATÓLICA E A ORIXE DOS HOSPITAIS

    – Ignacio Almará –  

  Calquera cidade que se precie goza hoxe en día hoxe de grandes complexos hospitalarios públicos. Estes complexos se estruturan todos de xeito similar: recepción de urxencias cos seus distintos niveis asistenciais, quirófanos, salas de exploracións complementarias e o máis importante, as camas que conforman as plantas.

  Estes grandes hospitais son unha das xoias da coroa no discurso político e da aceptación do papel estatal na vida pública ata tal punto que parece impensable concibir a creación de hospitais sen apoio estatal ou sen que sexan do Estado. O Estado mesmo parece ser ás veces a orixe primeira dos hospitais de forma sistematizada.

  Nada hai máis lonxe da realidade. Xa na serie The Knick tiñamos como exemplo ao hospital Knickerbocker, o cal debía competir con outros hospitais da cidade a fin de conseguir cada vez máis clientes e mellorar os seus servizos. A clínica Maio é outro exemplo recente de hospital xurdido sen ningún tipo de intervención estatal na súa orixe.

  Con todo, si estudamos a historia dos hospitais poderemos chegar a ver datos aínda máis curiosos que os de The Knick sobre a orixe dos hospitais.

  Os primeiros hospitais.

  Si nos remontamos á historia antiga atopamos exemplos do que podería considerarse hospitais na Antiga Grecia. En Grecia, estes “hospitais” eran templos dedicados á deidade Asclepio, o cal era o deus da medicina e as artes taumatúrxicas. Nestes templos, coñecidos como Asclepieia, atopáronse táboas con información sobre diagnósticos e pautas de tratamento, recordando ás actuais historias clínicas.

  Pola súa banda, os romanos tamén tiñan un sistema parecido, herdado dos gregos e dedicado ao deus Esculapio, a divindade romana encargada da medicina. A grega e a romana eran basicamente a mesma divindade e o sistema grego foi imitado polos romanos. Con todo, recolléronse tamén datos sobre edificacións dedicadas á curación de soldados, escravos e gladiadores coñecidos como Valetudinaria, aínda que se descoñece que tipo de intervencións levábanse a cabo nelas.

  Como recollemos anteriormente en “O que a antiga India pode ensinar á Francia de Macron”, a India ten unha gran tradición de coñecementos médicos, recollidos no seu propio sistema coñecido como medicina ayurvédica e co lendario médico Cháraka como o seu maior representante. Non ha de sorprendernos xa que logo que, na India, así como noutros lugares de Asia, teñamos recollido rexistros sobre edificacións dedicadas á cura e coidado de enfermos. O viaxeiro budista Fa Xian no seu libro Expediente dos reinos Budistas, contados polo monxe chinés Fa Xian, dos seus percorridos na India e Ceilán en busca dos libros da disciplina budista, recolle, ademais de valiosa información sobre a liberdade política e económica na India baixo a administración da dinastía Gupta, a existencia dun gran ambiente de caridade nalgunhas cidades ricas da India na que os mercadores desenvolveran de forma espontánea hospitais e casas para os necesitados.

  Por outra banda, en Sri Lanka, temos o exemplo do hospital de Mihintale, desenvolvido no século VI a.C., como centro dedicado á curación de enfermos concentrados nun mesmo espazo, podendo considerarse tamén un dos primeiros hospitais da humanidade.

  Con todo, a orixe dos hospitais modernos, no cal nun mesmo espazo reúnense doentes encamados con atención médica continuada e servizos de alimentación e limpeza, debémosllo á Igrexa Católica.

   A caridade e a orixe dos hospitais.

  O desenvolvemento dos hospitais, tal e como os entendemos na actualidade, está intimamente ligado ao credo da Igrexa Católica Romana, debido a que nesta rama do cristianismo faise especial fincapé nas obras de caridade para cos demais.

  O principio dos hospitais fundamentase na preocupación e o coidado dos enfermos. Parece lóxico pensar que é unha preocupación constante ao longo dos séculos e as culturas. Con todo, isto non é así. Un exemplo claro son as pestes ocorridas en Cartago e Alexandría, ante as cales os pagáns fuxiron das cidades deixando a familiares e amigos doentes, sós e sen coidado. Mentres que, pola súa banda, os católicos permaneceron xunto aos enfermos, dándolles repouso físico, medicina e ofrecendo oblacións e pregarias por eles.

  Outro signo de caridade por parte dos primeiros católicos coñecémolo a través do soldado romano Pacomio, o cal comezou o seu camiño á conversión tras ver como os cristiáns asistían a aqueles soldados romanos que o necesitaban, malia que non facía moito foran perseguidos por eses mesmos soldados. Pacomio, posteriormente, converteuse ao cristianismo e sentou as bases da regra monástica nas que se basearía San Benito.

  Son moitos os exemplos de caridade dados polos cristiáns e é moi sinxelo entender por que se dá entre eles este continuo desexo de darse e axudar aos demais. A caridade cristiá está forte e directamente fundamentada nos ensinos de Xesús quen di:

Cando o Fillo do home veña na súa gloria rodeado de todos os anxos, sentarase no seu trono glorioso. Todas as nacións serán reunidas na súa presenza, e el separará a uns doutros, como o pastor separa as ovellas dos cabritos, e poñerá a aquelas á súa dereita e a estes á súa esquerda. Entón o Rei dirá aos que teña á súa dereita: “Veñan, benditos do meu Pai, e reciban en herdanza o Reino que lles foi preparado desde o comezo do mundo, porque tiven fame, e vostedes déronme para comer; tiven sede, e déronme de beber; estaba de paso, e aloxáronme; espido, e vestíronme; enfermo, e visitáronme; preso, e viñéronme a ver”. Os xustos responderanlle: “Señor, ¿cando che vimos famento, e démosche para comer; sedento, e démosche de beber? ¿Cando che vimos de paso, e aloxámosche; espido, e vestímosche? ¿Cando che vimos doente ou preso, e fomosche ver?”. E o Rei responderalles: “Asegúrolles que cada vez que o fixeron co máis pequeno dos meus irmáns, fixérono comigo? (Mt 25; 31-46)

  Este ensino de Xesús vese reafirmado por San Pablo quen nas súas cartas afirma: “Bendicide aos que vos perseguen; bendicídeos e non os maldigades” (Romanos 12: 14). E engade: “Así pois, mentres temos oportunidade, practiquemos o ben para con todos, e sobre todo para os que pertencen á familia da fe” (Gálatas 6:10).

  Tamén temos o exemplo da carta de Santiago, quen nos invita a vivir unha vida chea de boas obras, as cales son a vida da fe (Santiago 2: 14- 26). En definitiva, o exercicio da caridade é vital para os cristiáns, sobre todo católicos,[i] debido a que os actos cara aos demais son unha expresión do amor cara a Xesús, quen se atopa presente en cada un de nós. Así, a caridade sacralízase, sendo unha entrega por amor a Deus e non simplemente un exercicio que busca a reciprocidade ou froito da mera emotividade. Tendo, pois, a caridade fortemente fundamentada no seo da relixión católica, esta serve como base para o desenvolvemento sistematizado do coidado na sociedade.

  Os cristiáns pronto intentaron desenvolver sistemas de coidado o máis extensos e da maior calidade posible. Un exemplo disto podería ser o do Concilio de Nicea no 325 d.C., no cal estableceuse instaurar un hospital en cada catedral co fin de atender aos peregrinos, que adoitaban chegar enfermos. O primeiro exemplo diso témolo con San Basilio quen construíu un hospital en Cesarea. Por outra banda, temos a Santa Fabiola, unha rica romana que tras vender todos os seus bens impulsou a creación do primeiro hospital en Roma cerca do ano 390 d.C. á vez que saía polas rúas a recoller aos enfermos e necesitados.

  O desenvolvemento dos hospitais como centros de atención asociados a lugares de peregrinación seguiu en aumento e estendeuse cara aos mosteiros. Os monxes, rexidos pola regra benedictina, tiñan a obrigación de atender aos monxes doentes, pero pronto ese costume estendeuse cara a toda a poboación. Os mosteiros entón non só comezaron a acoller enfermos, senón que, ademais, nalgúns casos reunían a médicos e eran lugares de tradución e preservación de textos médicos, sendo entón lugar de avance das artes médicas, dando pé ao que se coñece como medicina monástica.

  O avance deste costume, a cal estendeuse rapidamente por Europa en forma de hospederías, hospitais e leproserías, ten un dos seus maiores expoñentes no gran hospital da Orde de san Xoán en Xerusalén, do cal temos moitos rexistros.

  Este hospital fúndase trala conquista de Xerusalén por parte dos exércitos cruzados, grazas á Orde dos Cabaleiros Hospitalarios ou de San Xoán, que posteriormente pasará a chamarse a Orde dos Cabaleiros de Malta. O hospital fundouse moi próximo á Igrexa do Santo Sepulcro co fin de acoller aos peregrinos que acudisen a visitala. Ao longo do tempo o hospital foi crecendo e como relata John de Würzburg:

O hospicio alimenta a tantos individuos, tanto fora como dentro, e dá tan gran cantidade de pezas aos pobres, tanto como aos que se achegan á porta como aos que se quedan fóra, que con certeza non se poden contar de ningún xeito os gatos, nin tan sequera polos administradores do lugar.[ii]

  Pola súa banda Teodorico de Würzburg comenta:

Ao chegar ao palacio non podiamos contar o número de persoas que alí había, pero vimos miles de camas. Ningún rei ou tirano podería ser tan poderoso para manter diariamente tan gran número de bocas nesta casa.[iii]

  Con todo, máis aló do enorme número de persoas que eran atendidas a diario neste hospital, o máis relevante é a calidade do trato que recibían. Como dixemos, a caridade cristiá estaba fundamentada na mesma escritura sagrada dos cristiáns, e o acto da caridade é xa que logo un acto sagrado, é por isto que a calidade do trato debía ser exquisita. Como reflexa Raymond du Puy, administrador do hospital a partir do ano 1120, no artigo 6 do seu código de administración e recepción hospitalaria que ten como título Como Os nosos Señores os Enfermos deben ser Recibidos e Servidos: “cando se reciba a un enfermo debe facerse do seguinte xeito: primeiro ha de deixárselle tomar parte no Santo Sacramento, confesándose antes para posteriormente ser levado á cama e alí ser tratado como un Señor”.[iv]

  Era tal a devoción aos enfermos que o persoal hospitalario debía comer só cando todos os enfermos terminasen de facelo; a atención médica era continuada, tendo dúas visitas médicas regulares diarias e atención continua por enfermeiros. Ademais, gozaban de dúas comidas principais diarias, aseos e cambios de roupa e roupa de cama.

  Este hospital foi modelo para todos os hospitais posteriores e é, exactamente, o mesmo modelo seguido en calquera planta dun hospital de terceiro nivel público da actualidade.

  O ocaso da hospitalidade católica comezou coas expropiacións de Enrique VIII sobre a Igrexa Católica, o cal levou a un levantamento popular, sobre todo polas rexións do Norte coñecido como a Peregrinación da Graza, xa que os mosteiros e os relixiosos católicos eran o motor de orde e centro da vida comunitaria dos pobos e pequenas cidades.

  Esta corrente anticatólica chega á súa cénit coa oleada secularista do século XVIII trala Revolución Francesa. Debido ás nacionalizacións dos terreos e mosteiros da Igrexa por parte do goberno francés, Francia perdeu o 47% dos hospitais entre 1789 e 1843. No caso das Universidades, tamén católicas, o número de estudantes pasou de ser de 50.000 a 12.000 co goberno secularizador, poñendo de manifesto o importante labor da Igrexa na sociedade.

  Conclusión.

  Os hospitais, entendidos no seu sentido moderno como centros de curación e recuperación de enfermos con coidados de estancia, xorden a partir do século IV d.C., sendo primeiro zona de recuperación de peregrinos e logo crecen e melloran ata ter o seu máximo expoñente no Hospital de San Xoán de Xerusalén.

  O coidado dos enfermos de forma sistematizada xurdiu como unha actividade intimamente ligada á caridade católica, a cal sacralizaba as relacións interpersoais, sobre todo cos máis desfavorecidos, ao ter presente a presenza de Deus nos outros. Desta forma, levábase a cabo un servizo excepcional, non só en canto a cantidade de servizos e xente beneficiada senón que tamén a calidade do coidado era do máximo nivel, ao non ser simplemente observado como unha relación secular.

  Os hospitais católicos medievais, administrados na súa maioría por monxes e sacerdotes, serviron como base a todos os hospitais posteriores, sendo xa que logo modelo dos modernos hospitais. Malia non poder contar coas vantaxes modernas como o uso de antibióticos, dado que non se descubriron por entón, os hospitais da Igrexa contaban coa vantaxe de ofrecer unha curación en todos os aspectos do individuo debido aos servizos relixiosos ofrecidos nos mesmos.

  Podemos concluír, xa que logo, que a orixe dos hospitais atópase intimamente ligada á caridade católica, a cal procurou sempre coidar ao máis necesitado. E debemos engadir que, ademais, este concepto, o de hospital, responde máis a unha orixe orgánica e espontánea que arbitraria, xa que evolucionou desde os hospicios catedralicios para peregrinos cara aos grandes hospitais que se foron xerando ao ver de primeira man as necesidades dos peregrinos.

  O labor da Igrexa en canto ao coidado e curación de enfermos é inconmensurable. Desde o século IV ata a actualidade operaron hospitais e establecementos dedicados ao coidado dos máis necesitados por parte de fieis da Igrexa. Isto deixa patente que a visión dunha sociedade que se abastecese de servizos médicos a través dun sistema de libre mercado e caridade podería funcionar perfectamente. De feito, funcionou desta forma durante decenas de séculos, sendo a Igrexa o gran referente do coidado dos enfermos. Con todo, as sucesivas oleadas secularizadoras acaecidas desde o século XVIII, desprazaron o papel de coidador desde a Igrexa cara ao Estado, pivotando cara a un modelo de coidado completamente diferente.

[i] Isto débese a que a tradición católica presta moita atención ás boas obras, as cales, xunto coa fe, forman o medio de salvación do home. Pola contra, a reforma iniciada por Lutero pon énfase exclusivo na fe, deixando as boas obras como algo completamente innecesario. Foi por iso que Lutero comenzou a ver rápidamente falta de caridade e menor tendencia á compasión entre os pobos que adoptaron as ideas reformistas.

[ii] Thomas Woods, How the Catholic Church Built the Western Civilization (Washington DC: Regnery Publishing Inc., 2005), p. 129.

[iii] Woods, How the Catholic Church Built the Western Civilization, p. 129.

[iv] Woods, How the Catholic Church Built the Western Civilization, p. 129.